عناصر ریز مغذی از ۱۶ عنصر موردنیاز گیاهان، هفت عنصر آهن (Fe)، روی (Zn)، منگنز (Mn)، بُر (B)، مس (Cu)، مولیبدن (Mo) و كلر (Cl) به مقدار ناچیزی موردنیاز گیاهان بوده و بدین علت آن‌ها را عناصر كم مصرف و یا عناصر ریزمغذی می‌نامند. این عناصر غذایی پس از متعادل سازی مصرف كودهای ازته، فسفاته و پتاسیمی نقش خود را در افزایش تولید نشان می‌دهند. به عبارت دیگر اگر گیاهی از كمبود هر یك از عناصر غذایی اصلی ازت، فسفر، پتاس، كلسیم، منیزیم و گوگرد رنج ببرد تا رفع آن عامل محدودكننده رشد، مصرف كودهای محتوی عناصر كم‌مصرف سبب افزایش تولید نخواهد گشت.
در ایران كمبود عناصر كم‌مصرف به ویژه روی، منگنز و بُر در مزارع و باغ‌ها به دلیل حاكمیت شرایط آهكی، كاهش درصد مواد آلی خاك‌ها، حلالیت كم این عناصر در pH آهكی (به غیر از مولیبدن)، وجود یون‌های كربنات و بی‌كربنات در آب‌های آبیاری و مصرف بالای فسفر، عمومیت دارد. به دلیل حاكمیت این كمبودها، عملكرد متوسط محصولات كشاورزی عموماً كم بوده و لطمات اقتصادی زیادی از این كمبودها متوجه كشور شده است.
كمبود عناصر غذایی كم مصرف در بعضی از درختان میوه و محصولات زراعی با توجه به مقدار نیاز گیاه، شرایط رطوبتی، درجه حرارت محیط و میزان آب آبیاری، متفاوت بوده ولی به نظر می‌رسد سرآمد این عناصر روی (Zn) بوده و علاوه بر آن در غلات و درختان میوه منگنز، در چغندرقند بُر، در انگور منیزیم و منگنز، در دانه‌های روغنی آهن، در سیب زمینی و پیاز منگنز و مس و در گیاهان و گل‌های زینتی بُر و آهن می‌باشد.
با توجه به اهمیت عناصر ریزمغذی در بهبود كمی و كیفی محصولات كشاورزی، در زیر نقش هر یك از عناصر غذایی ریزمغذی به طور اجمال شرح داده می‌شود.
نقش آهن در ساخت کلروفیل، تولید کربوهیدرات‌ها، تنفس، احیاء شیمیایی نیترات و سولفات، تبدیل ازت نتیراته به اسیدهای آمینه، حیاتی است. و یکی از عناصر ضروری برای گیاه بوده و نقش اساسی در ساختمان کلروپلاست دارد. در گیاهان سبز، اغلب میان سطح آهن و مقدار کلروفیل همبستگی مناسبی وجود دارد و گیاهانی که به خوبی از آهن برخوردارند دارای کلروفیل بیشتری هستند. در اثر کمبود آهن، پروتئین گیاه کاهش و همزمان با آن مقدار ترکیبات نیتروژن آلی قابل حل افزایش می‌یابد. همچنین بین آهن و روی در محیط ریشه رقابت وجود داشته و با افزایش میزان روی، از جذب آهن جلوگیری می‌گردد.
علائم مشخصه کمبود آهن که به صورت کلروز (سفید شدن بین رگبرگ‌ها در برگ‌های جوان) می‌باشد در اکثر محصولات زراعی، باغی کشور مشاهده می‌شود. ازدیاد آن باعث ایجاد نقطه‌های قهوه‌ای بخصوص در برگ‌های پیر می‌شود.
روی برای بسیاری از سیستم‌های آنزیمی‌گیاه، اکسین‌ها، ساخت پروتئین و تولید بذر موردنیاز می‌باشد. همچنین در فعل و انفعالات متعدد از جمله افزایش درصد پروتئین غلات، کاهش تجمع کادمیم و کاهش مسمومیت بُر و تکامل و غنی سازی بذر دخالت می‌نماید. کمبود آن در خاک‌های آهکی و قلیایی مناطق خشک مشاهده می‌شود. کمبود روی در گیاه باعث کاهش فاصله میان گره‌ها و کوچک شدن برگ‌ها می‌شود. روی در ساختمان چندین آنزیم نظیر کربنیک آنهیدراز، دهیدروژناز، پروتئیناز و پپتیداز وجود دارد. (عنصر روی) نقش مهمی‌در تنظیم میزان باز بودن روزنه‌ها دارد، به این دلیل که این عنصر در نگهداری عنصر پتاسیم در سلول‌های محافظ روزنه نقش دارد. کاهش فعالیت آنزیم کربنیک آنهیدراز نیز به دلیل کمبود روی می‌تواند منجر به کاهش میزان فتوسنتز خالص شود. کمبود این عنصر در ذرت، اغلب درختان میوه و مرکبات، گردو و فندق و گیاهان بقول، پنبه و چند نوع از سبزی‌ها مشاهده شده است. کمبود ابتدا در برگ‌های جوانتر ظاهر می‌شود. علائم با کلروز بین رگبرگ‌ها شروع و به دنبال آن رشد شاخه‌های جوان به شدت کاهش می‌یابد. در درختان میوه کمبود روی با علامتی به عنوان کچلی مشهود است. ازدیاد روی باعث ایجاد سمیت در گیاه می‌شود.
نقش منگنز درگیاه، مشارکت آن در سیستم‌های ترکیبی است. منگنز در واکنش‌های انتقال الکترون در گیاه دخالت دارد و در تولید کلروفیل نیز نقش دارد. گیاهان حساسیت متفاوتی نسبت به کمبود منگنیز از خود نشان می‌دهند. سیب زمینی، غلات و درختان میوه بیشترین حساسیت را نسبت به کمبود منگنز از خود نشان می‌دهند. مانند آهن و سایر عناصر گروه فلزهای سنگین، منگنز همراه با سایر فلزها در فعال سازی آنزیم‌های متعددی که با متابولیسم کربوهیدرات‌ها، واکنش‌های فسفریل شدن و چرخه ی اسید سیتریک سر و کار دارند، اثر دارد.
منگنز مانند آهن، عنصری غیر پویا است. علائم کمبود معمولاً ابتدا در برگ‌های جوان ظاهر می‌شود. به طور کلی کمبود آن باعث کلروز برگ‌ها می‌شود منگنز به مقدار کم موردنیاز گیاهان است و مقدار زیاد آن که به‌ندرت مشاهده می‌شود، سمی‌است و در جذب کلسیم اختلال پیدا می‌کند.
بُر برای تکمیل غشاء سلولی، توسعه دیواره سلولی، تقسیم و توسعه سلول، گرده افشانی، لقاح گل و تشکیل میوه نقش اساسی را در گیاهان بازی می‌کند. بُر به مقدار کم موردنیاز گیاهان است. کمبود بُر در خاک‌های آهکی بافت درشت با درصد مواد آلی پایین مخصوصاً در مزارع چغندرقند، درختان میوه، پنبه، دانه‌های روغنی، علوفه، غلات و گل‌های زینتی مشاهده می‌شود. کمبود آن باعث رشد کم و پیچیدگی و مرگ سرشاخه‌ها و افزایش بافت چوب پنبه ای میوه‌ها می‌شود. ازدیاد آن باعث تغییر رنگ و مرگ نوک و سپس حاشیه برگ‌ها می‌گردد.
نقش مس عمدتاً در فعالیت‌های آنزیمی‌و تولید کلروپلاست است. وجود این عنصر در سیستم‌های آنزیمی‌اکسیدازکاتالاز، واکنش‌های انتقال الکترون برای فعال کردن آنزیم‌های مختلف ضروری است. مصرف مس در برخی سبزی‌ها به ویژه پیاز سبب کاهش تجمع نیترات و آهن در غده و اندام‌های رویشی می‌شود. پیاز، غلات و درختان میوه از حساس‌ترین محصولات نسبت به کمبود مس هستند. نمک‌های مس از طریق برگ گیاهان نیز جذب می‌شوند، کمبود آن باعث بی رنگ شدن گیاه شده، شادابی گیاه را از بین می‌برد. ازدیاد آن نیز موجب تشدید کمبود روی، آهن و منیزیم می‌گردد. کمبودهای این عنصر اغلب با کاربرد آن همراه با سمپاشی‌های دفع آفات رفع می‌شود.
ضرورت مولیبدن به تازگی ثابت شده است. این عنصر احتمالاً به وسیله ریشه گیاهان جذب می‌شود. مولیبدن فقط به مقدار خیلی کم موردنیاز است. این نکته اهمیت قابل توجهی دارد زیرا مقدار زیادتر از حد آن ممکن است موجب مسمویت حیواناتی شود که در مزارع تیمار شده با مولیبدن چرا می‌کنند.
کلر به تازگی جزء عناصر ضروری برای گیاه طبقه بندی شده است. توتون، گوجه فرنگی، گندم، نخود فرنگی، کاهو، کلم، هویج، چغندرقند، جو، ذرت، سیب زمینی و پنبه به مقدار کلر حساسیت نشان می‌دهند. علائم کمبود کلر به آسانی مشخص نمی‌شود. گفته می‌شود که گیاهان دچار کمبود، پژمرده می‌شوند. در محیط‌های کشت، کمبود کلر با کاهش رشد ریشه همراه بوده است و ازدیاد آن نیز باعث سمیت می‌شود.
کمبود مولیبدن و کلر در خاک‌های آهکی ایران کمتر مطرح می‌باشد. بنابراین به غیر از مزارع یونجه و گیاهان خانواده بقولات که نسبت به مولیبدن عکس العمل مثبت نشان می‌دهند، در سایر محصولات زراعی مسأله کمبود آن چندان مطرح نمی‌باشد.
(لینک‌ها و بولدشدگی‌ها توسط بخش پشتیبانی سایت زیست فناور سبز اضافه شده‌اند.)
نویسنده: شیما غفوری رز کارشناس ارشد شرکت بهاردشت گرگان
نشریه علمی، آموزشی و خبری دنیای کشاورزی
مرداد ماه 1393 * شماره 43